کورتیزول هورمونی است که توسط غدد فوق کلیوی (آدرنال)، تولید می‌شود و نقش مهمی در تنظیم فشار خون، پاسخ به استرس، کاهش التهاب، مدیریت وزن و کنترل قند خون دارد. این هورمون که به نام "هورمون استرس" نیز شناخته می‌شود در شرایط استرس‌زا ترشح می‌شود تا بدن را برای واکنش آماده کند. سطح کورتیزول در طول روز متغیر است و معمولا صبح‌ها در بالاترین حد خود قرار دارد و در شب کاهش می‌یابد.
کورتیزول چگونه عمل می‌کند؟
کورتیزول بخشی از سیستم پاسخ به استرس بدن است که توسط محور هیپوتالاموس، هیپوفیز ، آدرنال تنظیم می‌شود. در شرایط استرس‌زا مغز سیگنالی به غدد فوق کلیه ارسال می‌کند تا کورتیزول ترشح کند. این هورمون چندین عملکرد مهم دارد از جمله:
. افزایش گلوگز خون برای تامین انرژی فوری
. سرکوب سیستم ایمنی برای جلوگیری از واکنش‌های التهابی بیش از حد
. تنظیم فشار خون و متابولیسم چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها
. کمک به عملکرد حافظه و تمرکز
علائم رایج مرتبط با سطوح غیر طبیعی کورتیزول
. سطوح بالای کورتیزول: افزایش وزن به ویژه در ناحیه شکم و صورت، فشار خون بالا، قند خون بالا، ضعف عضلانی، نازک شدن پوست و کاهش سرعت بهبود زخم‌ها
. سطوح پایین کورتیزول: خستگی مفرط، کاهش اشتها، فشار خون پایین و تیره شدن رنگ پوست
علائم رایج تغییرات سطح کورتیزول
سطح بالاتر یا پایین‌تر از حد طبیعی کورتیزول می‌تواند تعییرات منفی بر بدن بگذارد
علائم افزایش کورتیزول (هایپر کورتیزولیسم)
. اگر سطح کورتیزول برای طولانی مدت بالا بماند، ممکن است دچار سندرم کوشینگ (یک اختلال نادر به دلیل تولید بیش از حد کورتیزول که توسط غدد فوق کلیه رخ میدهد و ممکن است ناشی از تومورهای هیپوفیز با مصرف طولانی مدت داروهای گلوکوکورتیکوئیدی)، شوید. برخی از علائم شامل افزایش وزن، به خصوص در ناحیه شکم و صورت (چهره گرد ماه مانند)
. فشار خون بالا
. افزایش قند خون و احتمال بروز دیابت نوع 2
. ضعف عضلانی و تحلیل رفتن بافت عضلانی
. نازک شدن پوست و دیر التهام یافتن زخم‌ها
. کاهش تراکم استخوان و افزایش خطر پوکی استخوان
. بی‌خوابی و اختلالات خواب
. کاهش توانایی بدن برای مقابله با عفونت‌ها
. تغییرات خلقی مانند اضطراب، افسردگی و زودرنجی
. رشد موی زائد در زنان و نامنظم شدن دوره‌های قاعدگی
. استرس مزمن
علائم کاهش کورتیزول (هیپوکورتیزولیسم)
اگر بدن نتواند کورتیزول کافی تولید کند، ممکن است به بیماری آدیسون مبتلا شوید. علائم آن شامل:
. خستگی شدید و ضعف مزمن
. کاهش وزن و بی‌اشتهایی
. افت فشار خون مخصوصا هنگام ایستادن (احساس سرگیجه)
. تهوع، استفراغ و درد شکم
. افزایش تیرگی رنگ پوست در نواحی مختلف بدن
. کاهش قند خون و میل زیاد به نمک
علل احتمالی بالابودن کورتیزول
. استرس مزمن: دلایل مختلفی می‌تواند منجر به افزایش غیر طبیعی کورتیزول شود از جمله: فشار کاری، مشکلات خانوادگی یا سبک زندگی پر استرس
. اختلالات غدد فوق کلیه: تومورهای غدد فوق کلیه می‌توانند کورتیزول اضافی تولید کنند.
. بیماری کوشینگ: افزایش بیش از حد کورتیزول که ممکن است ناشی از تومور در غده هیپوفیز باشد.
. مصرف طولانی مدت داروهای کورتیکواستروئیدی: مانند پردنیزون که در بیماری‌های التهابی و خود ایمنی تجویز می‌شود.
. وقفه تنفسی در خواب: تحقیقات نشان داده افرادی که مبتلا به وقفه تنفسی در خواب هستند سطح بالاتری از کورتزول را دارند.
. چاقی و سبک زندگی ناسالم: رزیم‌های غذایی نامناسب، کم تحرکی و مصرف زیاد قند می‌تواند به افزایش سطح کورتیزول منجر شوند.
تشخیص بالا بودن کورتیزول
آزمایش خون: برای اندازه‌گیری سطح کورتیزول در ساعت‌های مختف روز
. آزمایش ادرار 24 ساعته: تعیین میزان دفع کورتیزول در طول یک روز
. آزمایش بزاق شبانه: کورتیزول شبانه به طور طبیعی کاهش می‌یابد. اگر بالا باشد نشانه مشکل است
. تست سرکوب دگزامتازون: در این آزمایش دگزامتازون (یک دارو استروئیدی)، داده می‌شود تا ببینند آیا کورتیزول کاهش می‌یابد یا خیر
درمان و کنترل کورتیزول بالا
درمان افزایش کورتیزول بسته به علت آن متفاوت است
. تغییر سبک زندگی و روش‌های طبیعی کنترل کورتیزول
. مدیرت استرس: استفاه از تکنیک‌های آرام‌سازی مانند مدیتیشن، یوگا، تنفس عمیق
. ورزش منظم: ورزش‌های ملایم مانند پیاده‌روی و شنا می‌تواند کورتیزول را کاهش دهد
. خواب کافی: حداقل7 تا9 ساعت خواب با کیفیت در شب برای تنظیم هورمون‌ها ضروری است
. تغذیه سالم: مصرف غذاهای غنی از امگا 3 (ماهی، گردو، بذر کتان)، Vit C ، پرتغال، فلفل دلمه‌ای، منیزیم، مغزها و شکلات تلخ
. کاهش مصرف کافئین و شکر: مصرف زیاد قهوه، نوشیدنی‌های انرژی‌زا و غذاهای فرآوری شده می‌توانند سطح کورتیزول را افزایش دهند
. حفظ روابط اجتماعی مثبت: داشتن ارتباطات حمایتی و اجتماعی قوی استرس را کاهش میدهد
. درمان‌های پزشکی: در مواردی مانند سندرم کوشینگ ممکن است نیاز به مداخلات پزشکی یا جراحی باشد
تشخیص افزایش کورتیزول
پزشکان معمولا با استفاده از آزمایش‌های خون، ادرار یا بزاق سطح کورتیزول را اندازه‌گیری می‌کنند این آزمایش‌ها می‌تواند در زمان‌های مختلف روز انجام شوند تا نوسانات طبیعی کورتیزول را در نظر بگیرند.
منابع
https://my.clevelandclinic.org/health/articles/22187-cortisol
https://www.webmd.com/a-to-z-guides/what-is-cortisol
https://www.alta-klinik.de/ratgeber/cortisol-zu-hoch/