پوکی استخوان چیست؟
استخوان بافت زنده ای است که به طور مداوم تجزیه شده و مجددا ساخته می شود. زمانی که تعادل بین این شکست و بازسازی با مشکل مواجه گردد، برای مثال در صورت بروز تغییرات هورمونی یا تغییر در رژیم غذایی، ممکن است میزان مواد معدنی، چگالی و استحکام بافت استخوانی کاهش یابد. این وضعیت تقلیل یافتن تراکم استخوان استئوپنی نامیده می شود. زمانی که نشانه های کاهش تراکم استخوان بروز یابد، به نحوی که استخوان به طور قابل توجهی تضعیف شده و در معرض شکستگی قرار گیرد، وضعیت پوکی استخوان نامیده می شود. پوکی استخوان سبب افزایش ریسک شکستگی استخوان به ویژه در نواحی استخوان لگن، ستون فقرات و مچ دست می شود.
اگرچه نشانه های پوکی استخوان ممکن است در هر فردی رخ دهد ولی با افزایش سن امکان ابتلا به آن افزایش می یابد؛ همچنین ریسک ابتلا به پوکی استخوان در زنان بیش از مردان بوده و شیوع آن در جمعیت آسیایی و قفقازی بیش از سایر نژاد هاست.
استخوان در وهله اول ترکیبی از پروتئین کلاژن نوع 1 و کلسیم فسفات است. این پروتئین از شبکه ای از بافت اسفنجی که با ترکیبات معدنی کلسیمی غنی شده است تشکیل یافته است که باعث افزایش استحکام و انعطاف استخوان به طور همزمان می شود. استخوان بافت زنده ای است که آهسته و پیوسته جایگزین می شود. در طی فرایندی که باز جذب استخوان نامیده می شود سلول هایی به نام "استئوکلاست"، بافت استخوانی را در مقیاس میکروسکوپی حل می کنند. همچنین برخی آنزیم ها نیز شبکه کلاژنی را تجزیه می نمایند. به دنبال این عمل، سلول های جدیدی به نام" استئوبلاست" ساخته می شود. این روند تکرار شونده، بازگشت استخوان یا بازسازی استخوان نامیده می شود و به طور مداوم در طول حیات فرد روی می دهد به طوریکه تقریبا هر 10 سال یکبار اسکلت کامل فرد جایگزین می شود.
چه عواملی روند پوکی استخوان را تسریع می کند؟
در دوران کودکی سرعت تشکیل استخوان بیش از بازجذب آن است و تراکم استخوان تا اوایل دهه دوم زندگی به اوج می رسد. پس از این اوج، تشکیل استخوان کاهش یافته و میزان شکست و بازجذب از ساخت آن سبقت می گیرد و منجر به کاهش توده استخوان با افزایش سن می شود. کمبود کلسیم و ویتامین D در دوران کودکی، استفاده از داروهای حاوی دوز بالای گلوکوکورتیکو استروئید، اختلالات اشتها نظیر آنورکسیا، جراحی های دستگاه گوارش، عدم فعالیت، استعمال دخانیات، سوء مصرف الکل، امکان ابتلا به پوکی استخوان را در اوایل زندگی افزایش می دهد. برخی بیماری ها نظیر تیروئیدیت، بیماری کوشینگ، آرتریت روماتوئید، بیماری های کلیه و هایپر پاراتیروئیدیسم می توانند سلامت استخوان را به خطر اندازند. همچنین سابقه ابتلا به پوکی استخوان در افراد خانواده می تواند ریسک پوکی استخوان را افزایش دهد.
ممکن است زنانی که در سنین یائسگی و یا پیش یائسگی هستند همزمان با کاهش هورمون استروژن، کاهش تراکم استخوان را نیز تجربه کرده و به دنبال آن با افزایش ریسک ابتلا به پوکی استخوان مواجه شوند. بر طبق تحقیقات (National Osteoporosis Foundation) NOF بسیاری از زنان بیش از 20% تراکم استخوان خود را در 5 تا 7 سال اول پس از یائسگی از دست می دهند. همچنین کاهش سطح تستسترون در مردان نیز باعث افزایش ریسک پوکی استخوان می شود.
علائم پوکی استخوان را می شناسید؟
اغلب مبتلایان به پوکی استخوان پیش از انجام آزمایش های تشخیصی نظیر CTX ، سنجش تراکم استخوان و یا بروز شکستگی از ابتلا به پوکی استخوان بی اطلاعند. نخستین علامت می تواند کاهش قد ناشی از خمیدگی و فشردگی ستوون فقرات باشد که سبب ایجاد ضعف و شکستگی در مهره ها می شود. این شکستگی ها باعث می شود تا استخوان های ستون فقرات به طور عمودی افت کند و همچنین شکل مهره ها از حالت مستطیلی طبیعی به سمت مثلثی شکل سوق می یابد. شکستگی ناشی از فشردگی با کمر درد همراه است در حالیکه کاهش قد بدون درد و عارضه حادث می شود.
آیا می توان پوکی استخوان را تشخیص داد؟
1. سنجش تراکم استخوان: سنجش تراکم استخوان یا دانسیومتری استخوان نام روشی است که با استفاده از آن می توان سختی، درجه و استحکام استخوان های بدن را تعیین کرد. برای سنجش تراکم استخوان راه های متفاوتی وجود دارد ولی رایج ترین آن ها استفاده از روش DEXA است. DEXA که مخفف Dual Energy X-rayAbsorptiometry است روشی است که طی آن از اشعه X برای سنجش تراکم استخوان استفاده می شود. در این روش از دو منبع، اشعه X به سمت استخوان مورد نظر فرستاده می شود. هرچه تراکم استخوان بیشتر باشد، میزان بیشتری از اشعه X را جذب کرده و مقدار اشعه کمتری به گیرنده می رسد. اشعه دریافتی توسط Detector دریافت شده و به کامپیوتر منتقل شده و میزان تراکم استخوان برحسب میزان اشعه دریافتی سنجیده می شود.
2. رادیو گرافی: در مواردی که بیش از 30% از تراکم استخوان کاسته شده است با یک رادیوگرافی ساده قابل تشخیص است. در این عکس برداری، پزشک با مشاهده کم شدن خطوط داخل استخوان اسفنجی و یا دیدن نازک شدن استخوان کورتیکال به وجود پوکی استخوان شک می کند. هرچند رادیوگرافی ساده ابزار دقیقی برای سنجش میزان تراکم استخوان نیست.
3. تست های آزمایشگاهی: سنجش فاکتورهای بیوشیمی خون و ادرار، می تواند جهت تشخیص اولیه و بررسی پیشرفت بیماری های متابولیکی استخوان مورد استفاده قرار گیرد و با توجه به راحتی و هزینه کم انجام آزمایش نسبت به سایر روش های پاراکلینیکی، راهکار مناسبی در تشخیص وضعیت پوکی استخوان است، برخی از این پارامترهای آزمایشگاهی عبارتند از:
CTX: در اثر فعالیت سلول های استئوکلاست با هیدرولیز کلاژن ، اسید آمینه های انتهایی در قسمت C-Terminal جدا شده و وارد جریان خون می شوند که به آن CTX یا B-Cross Lap می گویند. لذا مقادیر بالای مارکر بیوشیمیایی CTX در خون نشانه افزایش بازجذب استخوان (تحلیل استخوان) است. این تست جهت پایش روند درمان در بیماران مبتلا به پوکی استخوان و افراد دارای ریسک ابتلا به آن مورد استفاده قرار می گیرد.
استئوکلسین: استئوکلسین یک پروتئین غیرکلاژنی است که در ماتریکس استخوان طبیعی وجود دارد. این ماده توسط سلول های استئوبلاست (سلول های استخوان ساز) ساخته شده و وارد ماتریکس استخوان می گردد. در حدود 30% از استئوکلسین ساخته شده به جای استخوان وارد جریان خون می شود که می توان آن را اندازه گیری نموده و به عنوان یک شاخص نوسازی استخوان مورد استفاده قرار گیرد. افزایش سطح سرمی استئوکلسین با کاهش چگالی معدنی استخوانی در ارتباط است.
آلکالن فسفاتاز: ALP (آلکالن فسفاتاز) در بسیاری از بافت ها وجود دارد اما بیشترین غلظت آن در کبد، اپیتلیوم مجرای صفراوی، استخوان، مخاط روده و جفت می باشد. این آزمایش آنزیمی برای تشخیص اختلالات کبدی و استخوانی حائز اهمیت است. استخوان معمول ترین منبع خارج کبدی ALP بوده و رشد استخوانی جدید با افزایش سطح ALP همراه است.
PTH : PTH تنها هورمونی است که توسط غده پاراتیروئید در پاسخ به هیپوکلسمی (کاهش کلسیم خون) ترشح می شود. هنگامیکه سطح کلسیم سرم به حد طبیعی باز می گردد. PTH نیز کاهش می یابد. بنابراین PTH یکی از عوامل موثر بر سوخت و سازکلسیم است.
Vit D: نقش اصلی ویتامین D کمک به جذب کلسیم و فسفر و به میزان کمتری منیزیوم در بدن می باشد. این ویتامین همچنین برای رشد و سلامت استخوان ها، تنظیم عملکرد سیستم ایمنی و پیشگیری از برخی سرطان هاست. فقر ویتامین D، باعث نرمی استخوان، ناهنجاری های استخوانی و کاهش توانایی بازسازی و ترمیم استخوان خواهد شد.
TSH: پرکاری تیروئید از بیماری هایی است که باعث ایجاد عوارض در استخوان می شود. هورمون تیروئید مستقیما باعث تحریک عامل استخوانی می شود. همچنین به نظر می رسد TSH اثر مستقیم در تشکیل و تحلیل استخوان از طریق رسپتور TSH بر روی استئوبلاست و پیش ساز استئوکلاست دارد.